Inheemse superfoods en eetbare wilde planten - Deel 1 - lijsterbes, sleepruim, duindoorn en rozenbottel
Terwijl we tegenwoordig steeds meer supraregionale superfoods kennen en waarderen, zoals Spirulina, Chlorella, Moringa of Maca, raakt de kennis over de lokale eetbare wilde planten steeds meer in de vergetelheid.
De natuur voor onze deur biedt ons vaak een rijke schat aan eetbare, smakelijke en voedselrijke planten, quasi inheemse superfoods. Vaak weerhoudt onjuiste kennis over de eetbaarheid van planten ons er ook van ze te oogsten.
Dit heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat het oogsten en verwerken vaak veel moeite kost.
Wij presenteren hier enkele lokale superfoods die u gemakkelijk zelf kunt verzamelen en verwerken.
Dit is natuurlijk geen volledige lijst en u bent van harte welkom om uw suggesties en kennis over andere planten met ons te delen. Schrijf ons gewoon op. We zijn blij met elke brief.
Wilde bosbessenpoeder
Gekonfijte kruisbessen
Biologisch boerenkoolpoeder
Peda-Cola met lijsterbes
We beginnen met mijn persoonlijke favoriet, de Boom van het Jaar 1997, de lijsterbes of berg-es:
Bergas - inheemse inheemse plant en supervoedsel voor het koude seizoen.
De lijsterbes behoort tot de rozenfamilie en is, zoals de naam al doet vermoeden, zeer geliefd bij vogels. Hij wordt echter meestal pas na de eerste vorst gegeten, omdat hij dan zacht is en de bittere stoffen al zijn afgebroken. De lijsterbes is een rijke bron van voedsel voor veel vogels tijdens het koude seizoen. Onder andere merels, lijsters, roodborstjes en spreeuwen zijn er erg dol op.
Helaas was dit feit ook de ondergang van de vogels in vroegere tijden, aangezien de bessen vaak als aas werden gebruikt.
- Berg essen bessen - superfood voor een gezonde voeding:
Onder de mensen zijn lijsterbessen eerder berucht omdat ze geloven dat de bessen giftig zouden zijn. Dit komt echter niet overeen met de werkelijkheid. De bessen van lijsterbes zijn in feite niet giftig. Aangezien zij echter een grote hoeveelheid tannines en bittere stoffen, alsmede parasorbinezuur bevatten, verdragen sommige mensen ze niet goed in rauwe staat. Dit kan worden verholpen door verwerking, aangezien het parasorbinezuur door verhitting wordt omgezet in het onschadelijke sorbinezuur, en u kunt profiteren van de vitamine C en de polyfenolen, die ook in overvloed aanwezig zijn en als antioxidant werken.
Uit onderzoek is gebleken dat lijsterbessen vaak evenveel of zelfs meer polyfenolen bevatten als blauwe bessen.
Dus lijsterbessen zijn inderdaad een echte wilde en lokale superfood.
Lijsterbessen boven bijenkorf
Bevroren lijsterbessen
Lijsterbessen kunnen door kenners van de zure smaak worden verwerkt tot heerlijke chutneys of jams. Traditioneel werden de bessen ook gebruikt voor de bereiding van likeuren.
Daartoe moeten eerst de volrijpe bessen worden geoogst. Je herkent een rijpe vrucht aan zijn dieprode kleur, die hij meestal bereikt van augustus tot september.
Na de oogst moeten de vruchten eerst goed worden gesorteerd en schoongemaakt en vervolgens gedurende 2-3 dagen in de diepvriezer worden gelegd.
Het is belangrijk dat het schoonmaken van tevoren gebeurt, want na het invriezen zijn de vruchten te zacht en is het echt niet leuk meer om ze schoon te maken.
Na het invriezen kan de verwerking eindelijk beginnen. Hiervoor hebben we al een recept voor een lijsterbessenchutney op onze receptenpagina gezet. Wij wensen u veel plezier bij het koken. :)
Vroeger werd de lijsterbes veel meer gebruikt.
-
De bergas - historische feiten en mythen:
Enerzijds was de lijsterbes zeer populair omdat, als hij in de buurt van een nederzetting groeide, hij beschermende eigenschappen zou hebben. In dit geval is er zorgvuldig voor gezorgd dat de boom niet gewond raakte.
Aangezien de schors van de boom ook een hoog gehalte aan looistoffen heeft, werd hij vaak gebruikt bij het looiproces.
Het hout op zijn beurt was zeer populair voor houtsnijwerk, voor het maken van wandelstokken en voor het maken van gereedschapsstelen en spindels voor spinnewielen vanwege zijn weerstand.
De bergas is sinds mensenheugenis het onderwerp geweest van een aantal mythen, zoals vaak het geval is met wilde planten.
In de Noorse mythologie werd de eerste vrouw geschapen uit een lijsterbes en kon de dondergod Thor zichzelf redden met de hulp van een lijsterbes toen hij werd meegesleurd door een woeste rivier.
Tegenwoordig wordt de lijsterbes, ondanks zijn aanpassingsvermogen als pionierplant, helaas met uitsterven bedreigd als gevolg van de beperking en wijziging van zijn habitat.
Verdere gedetailleerde informatie is te vinden onder de volgende links:
De bergas - algemene info
Bomen met uitsterven bedreigd
Bomen met uitsterven bedreigd
Bij de rozenfamilie blijvend, richten we onze aandacht op de sleedoorn:
Sleedoorn - een doornig supervoedsel met veel karakter
De meeste mensen zijn waarschijnlijk wel bekend met sleedoorn vanwege de wijdverbreide verspreiding ervan.
Sleedoorn bloesem
Sleedoorn bessen
Hij wordt vaak gevonden langs bermen en akkers en in weiden in de volle zon, waar hij een veilige schuilplaats biedt aan vogels en kleinere zoogdieren door zijn dichte groei en uitgestrekte doornen.
Deze dragen ook bij tot de verspreiding van de sleedoorn, aangezien de vruchten evenzeer in trek zijn bij vogels zoals de grauwe klauwier, de sperwergrasmus en de nachtegaal. Zoogdieren zoals egels, bruine hazen en vossen genieten ook van de rijpe sleepruimvruchten in de late herfst of winter en dragen zo de zaden van de sleepruim over.
Sleedoorn is ook zeer belangrijk voor insecten die vroeg in het jaar actief zijn, zoals de aardhommel, omdat het een vroegbloeiende plant is en dus een van de eerste voedselbronnen.
Hommels zijn buitengewoon goed bestand tegen kou omdat hun bloedsomloop een soort antivries bevat die voorkomt dat ze tijdens hun winterslaap doodvriezen. Hierdoor en door hun pels zijn ze in staat om ruim vóór andere insecten actief te worden, soms zelfs wanneer de grond nog bedekt is met sneeuw.
Deze zeer geslaagde Arte-documentaire geeft gedetailleerde informatie over hommels en hun levenswijze:
- Sleedoorn - zo nuttig en toch gevreesd
Volgens oude Keltische legenden leven in de sleedoornstruiken niet alleen vogels, insecten en andere dieren, maar ook een klein ras van feeën die de sleedoornstruiken beschermen en niet erg vriendelijk zijn tegen de mens.
Maar er zijn ook allerlei andere mythes over de sleepruimenstruiken uit de oudheid.
Van oudsher worden slakken geassocieerd met de zogenaamde Cailleach, die in de Ierse folklore vooral werden gezien als godinnen of feeën van de storm en de winter.
Heksen zouden mensen hebben behekst met toverstokken gemaakt van sleepruimenhout.
Van de struik werd gezegd dat hij nogal duistere en sinistere eigenschappen had. Dit is zeker te danken aan zijn lange doornen en ondoordringbare groei.
Zijn groeiwijze en zijn harde zware hout waren ook de reden waarom het hout van de sleepruimenstruik zeer populair was voor de Ierse shillelaghs, wandelstokken gemaakt van sleepruimenhout, die ook werden gebruikt voor zelfverdediging. Door de hardheid van het hout waren ze een niet te onderschatten wapen en werden ze ook gebruikt in traditionele Ierse stokgevechten.
Meer spannende informatie over sleepruimen vindt u in de volgende video:
Tegenwoordig zijn de sleepruimen echter vooral bekend om hun vruchten, die voor de meeste mensen rauw kunnen worden gegeten, maar waaraan men nogal moet wennen, omdat zij zeer sterk samentrekken en pas in volledig rijpe toestand de sterk zure smaak verliezen.
Men moet dus in eerste instantie niet vermoeden, welk smaakpotentieel er in de bessen zit. Dit ontvouwt zich alleen in de verwerkte staat.
-
Sloe - Een heerlijk supervoedsel voor in de keuken:
Je kunt de sleedoornbessen heerlijk verwerken tot jam. Tijdens het koken verandert de smaak in het begin niet zo veel. Maar laat u niet afschrikken, want vanaf het moment dat u de inmaaksuiker toevoegt, komt het volle aroma van de jam naar boven en doet het sterk denken aan volrijpe pruimen.
Dit is niet verwonderlijk, want de sleepruim is de wilde voorouder van onze huidige gekweekte pruimen en pruimenbomen en is waarschijnlijk ontstaan door kruising met de eveneens wilde kersenpruim.
Het recept voor onze lekkere sleepruimenjam vindt u uiteraard ook in onze rubriek recepten.
Sleepruimenbessen zijn echter niet alleen een smakelijke afwisseling, maar ook uit gezondheidsoogpunt niet te versmaden. Studies hebben een hoog gehalte aan flavonoïden en anthocyanen aangetoond, waardoor sleedoorn een wilde Europese superfood is.
Meer gedetailleerde informatie over sleepruimen vindt u onder de volgende > link.
Net als de sleedoorn is ook de duindoorn uitstekend te verwerken.
Dat brengt ons bij het volgende inheemse supervoedsel, de duindoorn.
De duindoorn - een gouden glanzende inheemse superfood
De duindoorn, lat. Hippophae rhamnoides, is een oliewilgplant en een zeer bijzondere plant, want hij is nog resistenter dan de sleedoorn en heeft het vermogen om zelfs onder de meest ongunstige omstandigheden te groeien en zijn omgeving om te vormen.
Meer informatie vindt u hier:
- Bodembewerking met duindoorn - een nuttige overlever:
Duindoorn is zonder problemen bestand tegen extreme temperaturen tot onder -40 graden Celsius en tot boven +40 graden Celsius en kan ook extreme temperatuurschommelingen en extreme zonnestraling verdragen. Droge en zoute bodems kunnen hem niet deren en hij trotseert ook zilte zeelucht en hevige stormen.
Het is dan ook geen wonder dat de duindoorn vaak wordt aangetroffen in onherbergzame gebieden die andere planten allang geen groeikansen meer bieden, zoals kust- en woestijngebieden, puinhellingen en andere dorre gebieden, tot op een hoogte van 5000 m.
Net als de bergesdoorn is de duindoorn een pionierplant en heeft hij het vermogen de grond voor te bereiden voor andere planten.
Door zijn uitgebreide wortelgroei, die binnen 5 jaar tot 3 m diep en 10 m breed kan zijn, begint de duindoorn onmiddellijk na zijn groei de bodem in zijn omgeving te verstevigen, waardoor de waterdoorlatendheid van de bodem wordt vergroot en hij dus ook als waterreservoir kan dienen.
Bij toenemende groei vormt de wegedoorn een vrij statige en spreidende kroon, wat weer tot gevolg heeft dat vallende zware regen niet ongehinderd de grond kan raken en de bovenste lagen wegspoelen, wind wordt afgeremd en zand niet ongehinderd kan worden weggeblazen.
Duindoorn begint dus de bodemerosie tegen te gaan vanaf het eerste moment dat hij groeit.
Maar dat is nog niet alles, want de duindoorn heeft nog een bijzondere eigenschap.
De duindoornplant is in staat een symbiose aan te gaan met speciale bacteriën, de Frankia alni, die tot de stikstoffixeerders behoren, en zo stikstof in de bodem te binden en te verrijken en door zijn bladval een humuslaag te vormen. De duindoorn helpt dus andere, meer veeleisende planten om zich in zijn omgeving te vestigen, wat op zijn beurt tot gevolg heeft dat de bodemerosie een halt wordt toegeroepen.
Mees op duindoorn
Duindoornbessen met ochtenddauw
Vanwege deze bijzondere eigenschappen krijgt duindoorn nu wereldwijd veel aandacht in programma's ter bestrijding van de verwoestijning, bij de transformatie van dorre gebieden en bij het gebruik voor de stabilisatie van kustgebieden en steile hellingen.
Er zijn verschillende projecten in Chili, Mongolië, China en andere delen van de wereld waarbij duindoorn wordt gebruikt in een poging om droogte, woestijnvorming en erosie tegen te gaan.
Het DesertSpring-project in Chili is een van deze projecten en tracht in het hele land duindoornplantages aan te leggen, aangezien Chili een van de Zuid-Amerikaanse landen is die bijzonder te lijden hebben onder droogte en droogte. 70% van de Chileense bevolking woont in dergelijke gebieden, volgens een bericht in de Neue Zürcher Zeitung.
De Atacama-woestijn in het noorden van Chili is emblematisch voor extreme droogte.
Een soortgelijke poging werd ondernomen door de Onggi-rivierbeweging in Mongolië aan de Onggi-rivier en ook hier werden de eerste successen geboekt. Hier werden in totaal ongeveer 30 hectare grond beplant met wegedoornstruiken en wilgen om de opgedroogde rivier, die door intensieve mijnbouw acuut werd bedreigd, weer te laten stromen.
In het noordwesten van China zijn er in sommige streken, zoals Binnen-Mongolië, uitgestrekte gebieden die te kampen hebben met extreme zandsteenerosie.
De aanplant van duindoornstruiken is hier succesvol geweest en heeft de bodemstabiliteit aanzienlijk kunnen verbeteren en tegelijkertijd de groei van andere lokale planten kunnen bevorderen. Een gedetailleerd verslag hierover is in het Engels te vinden op de volgende >link.
Meer gedetailleerde informatie over de voordelen van duindoorn is te vinden op de volgende >link.
Waar duindoornstruiken groeien, zijn er natuurlijk directe voordelen voor mens en natuur.
- Duindoorn - gezonde voeding voor mens en dier:
De dichte takken bieden beschutting en bescherming aan vogels en kleinere knaagdieren, en de duindoornbessen vormen een belangrijke voedselbron in de winter.
Ook voor de mens zijn duindoornbessen heilzaam, omdat ze rijk zijn aan vitamine C en onverzadigde vetzuren. Van duindoornbessen worden allerlei voedingsmiddelen gemaakt, variërend van gedroogde bessen tot sappen en siropen tot jam en likeur. Duindoornbessen hebben een zeer aangename, maar vaak zure smaak, die nog verfijnd kan worden door toevoeging van zoetstoffen zoals Honing (biologisch).
Wilde bosbessenpoeder
Acaciahoning met rozenwater
Bloesemhoning met duindoorn
Biologisch duindoornsap
Duindoorn werd jarenlang gebruikt door Russische kosmonauten als ondersteuning van hun dieet en in 2008 was Sanddornsaft de officiële drank van het Chinese Olympische team.
De olie van de duindoornbes wordt ook veel gebruikt in cosmetica, zoals crèmes en huidoliën.
De duindoorn is dus niet alleen een supervoedsel voor mens en dier, maar biedt ook op vele manieren grote voordelen voor het milieu.
Natuurlijk krijgt duindoorn ook artistieke aandacht, zoals in het hitnummer "Du hast den Farbfilm vergessen" van Nina Hagen, dat in 1974 werd uitgebracht.
Wij keren nu terug naar de rozenfamilie, namelijk de hondsroos of wilde roos en zijn vruchten, de rozenbottels.
De rozenbottel - de koningin onder de inheemse superfoods
De wilde roos is de voorouder van de huidige gecultiveerde rozen en is echt oeroud. Hij bestaat al zo'n 70 miljoen jaar op aarde en heeft dus de dinosauriërs al overleefd.
Terwijl de struik dicht, doornig en ondoordringbaar groeit, zijn de bloemen zeer teer en zeer aangenaam geurend.
Wilde roos met bijenkorven
Rozenbottels aan de struik
Rozenbottel vruchten
-
De roos - een oude nuttige plant:
Het eerste gebruik van rozen is terug te vinden in de oorkonden van de oude Mesopotamiërs en Egyptenaren. In Mesopotamië, dat tegenwoordig grotendeels overeenkomt met het grondgebied van Irak en delen van Syrië, werd 's werelds eerste schrijfsysteem, het spijkerschrift, ontwikkeld. Hier werden kleitabletten en stylussen van riet gebruikt voor hun "transcripties". Eigenlijk werden deze nog niet opgeschreven, maar de tekens en symbolen werden gewoonlijk in de zachte klei geperst om zuiver economische redenen, met het oog op documentatie, inventarisatie en boekhouding. De eerste afbeelding van een roos werd op zo'n kleitablet gevonden.
De Akkadische koning Sargon I bracht waarschijnlijk bijna 5000 jaar geleden rozen mee van zijn rooftochten in Anatolië, het huidige Turkije, naar Mesopotamië tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris.
Vanaf dat moment werden rozen wijdverbreid gebruikt in veel geavanceerde beschavingen. Meer details hierover vindt u onder de volgende >link.
In Egypte, het oude Rome, het Chinese Rijk, India en verschillende moslimculturen stond en staat de roos nog steeds in hoog aanzien. De belangrijkste reden hiervoor was de medicinale waarde. Zo werden rozenbloesems graag gebruikt in de ayurvedische geneeskunst.
Maar ook in religieuze ceremonies werd en wordt de roos gebruikt, hier vooral de rozenolie en het rozenwater.
Twee keer per jaar wordt bijvoorbeeld de binnenkant van de Kaaba, een kubusvormig heiligdom in Mekka en het centrale islamitische heiligdom, met fontein- en rozenwater schoongespoeld.
Rozenolie en rozenwater worden verkregen door distillatie. De eerste bekende vormen van distillatie dateren van ongeveer 3500-3000 v. Chr. en vonden hun oorsprong in de Indusvallei in wat nu respectievelijk Pakistan en Mesopotamië is. Hierbij werd het plantaardige materiaal waaruit de etherische olie moest worden geëxtraheerd, bv. rozenblaadjes, in water gekookt, vervolgens gezeefd en in een keramisch vat met olie vermengd. Dit mengsel werd vervolgens verwarmd en het destillaat, dat bovenin het vat bezonk, werd opgevangen. Zie diagram.
Tegenwoordig vinden deze processen natuurlijk op grote industriële schaal plaats. De twee grootste producenten van rozenolie en rozenwater zijn Bulgarije en Turkije.
Maar het bekendste plantendeel van de wilde roos zijn misschien wel de rozenbottels, de vruchten van de roos.
- De rozenbottel - een lokaal supervoedsel met gezondheidspotentieel
Wie herinnert zich niet zijn kindertijd toen de inhoud van rozenbottels als jeukpoeder op de rug van andermans nek werd gestrooid.
De naam van de Rozenbottel is enerzijds afgeleid van de Middelhoogduitse woorden"hag" of "hagen", wat heg, omheining en afrastering betekent, die gewoonlijk bestond uit doornige struiken zoals de wilde roos. Aan de andere kant zijn er verschillende verklaringen voor het tweede deel van het woord. Enerzijds komt het Middelhoogduitse woord "butte" in aanmerking, dat stond voor een rond of ovaal vat (kuip).
Ten tweede is "butze" ook mogelijk, wat knobbel, knop of klomp betekent.
De rozenbottel is waarschijnlijk de krachtigste vrucht in ons idee van inheemse superfoods.
Met tot 60x meer vitamine-C dan citrusvruchten, een hoog gehalte aan onverzadigde vetzuren, carotenoïden, anthocyaninen en andere flavonoïden zijn rozenbottels een echte duizendpoot en een echte weldaad voor het menselijk lichaam.
Inmiddels zijn er diverse studies uitgevoerd met gedroogde rozenbottels, die positieve gezondheidseffecten hebben aangetoond bij diabetes, hoge cholesterolwaarden, pijnprocessen, chronische ontstekingen, reuma en artrose.
Vooral in het geval van chronische ontsteking en artrose is rozenbottelpoeder veelbelovend. Hier hebben studies een aanzienlijke vermindering van pijn en ontsteking in het lichaam aangetoond. Ook de beweeglijkheid van de gewrichten is aanzienlijk verbeterd. De deelnemers stelden dus een aanzienlijke toename van hun welzijn vast en waren in staat de hoeveelheid pijnstillers die zij gebruikten te verminderen.
Een zeer goede documentatie over het onderwerp rozen en rozenbottels vindt u >hier.
Om te profiteren van het vitamine C-gehalte en andere gezondheidseffecten van rozenbottels, is het belangrijk aandacht te besteden aan de kwaliteit van het rozenbottelpoeder. Hier zijn vooral de temperaturen tijdens het drogen en malen van belang. Als deze te hoog zijn, lijden de ingrediënten van de rozenbottels eronder. Daarom besteden wij bijzondere aandacht aan de voorzichtige verwerking van ons rozenbottelpoeder.
Rozenbottels kunnen ook uitstekend worden verwerkt tot gezonde voedingsmiddelen, met name rozenbottelthee, jam en marmelade. Op onze receptenpagina vindt u natuurlijk ook een heerlijk recept hiervoor.
Rozenbotteljam kan gewoon op brood worden gegeten, maar vanwege het zuurtje past het ook goed bij kaas of andere pittige gerechten.
Dit was het 1e deel van de presentatie van lokale superfoods. Meer delen zullen in de loop van de tijd volgen, natuurlijk.